Dit verhaal over de stervensfase van mijn vader vertelde ik als onderdeel van de lezing: 

"Natuurlijk sterven volgens de ayurvedische visie". 

Deze lezing werd gegeven door Michèle de Vries* op 9 november 2014 in Beek-Ubbergen.

situatieschets

Even in het kort om een beeld te schetsen van de situatie; mijn vader kreeg in mei jl. klachten en er volgden onderzoeken in het ziekenhuis. Begin juli kreeg hij te horen dat hij alvleesklierkanker had met uitzaaiingen in de lever. Behandeling hiervoor in het ziekenhuis was niet meer mogelijk.

snelle achteruitgang

Mijn vader verslechterde snel, hij viel enorm veel af, kon slecht eten omdat hij het niet goed meer verdroeg, werd enorm geel en kreeg pijnklachten. Aanvankelijk nam mijn vader alleen paracetamol voor de pijn, maar ongeveer een maand voordat hij stierf kreeg hij ook een fentanylpleister van de laagste dosering. Mijn vader was een moedig persoon en klaagde nauwelijks. Op deze manier was het te doen voor hem.

Voor de laatste week dat hij stervende was ging het ineens erg slecht, hij moest braken, waaronder bloed, hield niets meer binnen en was erg verzwakt. Hij verplaatste zich nog in beperkte mate in huis en lag veelal op bed.

In de nacht van zaterdag op zondag ging het nog slechter met hem en heeft mijn moeder ons - als kinderen - erbij geroepen. Ik vroeg aan hem of hij door Michèle begeleidt wilde worden. Daar gaf hij als antwoord "ja" op.
Ik ben niet meer weggegaan bij mijn vader en bijna constant - dag en nacht - blijven waken.

complementaire geneeskunde en de reguliere geneeskunde

Michèle is direct begonnen met de behandelingen die nacht en heeft hem intensief begeleid in die laatste week.
Ik onderhield een nauw contact met haar over zijn toestand. Die nacht kwam er nog een huisarts van de huisartsenpost die hem een slaapmiddel heeft toegediend via een spuit. Mijn vader viel in een slaap en werd suf. 
De volgende dag werd mijn vader helderder. Hij was ernstig verzwakt en wij dachten dat hij niet lang meer zou leven. 

afscheid nemen met een heldere geest

Wij hebben allemaal heel goed afscheid kunnen nemen van hem toen hij nog maar heel weinig kon praten, maar toch heel helder aanwezig was. We hebben hem allemaal nog gesproken en zijn dicht bij hem geweest. Hij reageerde hier nog op door rechtop te willen gaan zitten op de bedrand en zei nog enkele woorden. 

Gedurende de hele week is mijn vader helder gebleven. Hij communiceerde eerst nog met enkele woorden en toen dat niet meer ging keek hij ons aan, draaide zijn gezicht naar ons toe als we bij hem waren, volgde ons met zijn ogen en heeft mijn moeder zelfs in één van de laatste dagen nog omhelsd.

symptomen en behandelingen

Hij had ook geen last van misselijkheid of andere dingen. Ook hiervoor werd hij behandeld. 

Zijn lichaamshouding en zijn gezichtsuitdrukking hield ik ook nauwkeurig in de gaten. Soms lag hij ook veel te draaien en merkte ik aan zijn houding dat hij niet lekker lag, dan verlegde ik hem en was het weer goed. De rust kwam dan weer terug. 

communicatie verbaal, non-verbaal

Ik ben altijd met mijn vader blijven communiceren, tot het laatste ogenblik toe en dat vond ik erg fijn. Aan zijn houding en gezicht zag ik dat hij me volgde. Voor mij was dit ook een manier om steeds meer afscheid te nemen, hem in alles te betrekken en te laten weten dat we er voor hem waren en voor hem zorgden. Dit is voor mij van ongelofelijke waarde geweest.

Zo nu en dan was hij wat onrustiger en dan nam ik contact op met Michèle en werd hij behandeld. Dat was heel mooi om te zien. Hij werd dan snel rustiger, je zag aan zijn houding dat hij ontspande of in slaap viel.

verpleegproces

We hebben als familie bijna helemaal zelf mijn vader dag en nacht verzorgd, waarbij ik die week nauwelijks bij hem vandaan ben geweest omdat ik het verpleegproces ook bewaakte als verpleegkundige. 

We hebben maar 2 nachten een verpleegkundige hulp gehad en de rest deden we zelf. Ik heb mijn broer, zus en moeder geïnstrueerd hoe mijn vader te verzorgen en hen verteld wat ze konden verwachten of wat bepaalde signalen betekenden. 

mantelzorg

Wij hebben het allemaal als zeer waardevol ervaren dat we het zelf hebben gedaan, omdat we op deze manier het laatste voor hem konden doen en intens afscheid van hem konden nemen. Ik zag ook aan mijn vader dat hij het fijn vond dat we er waren. Hij reageerde anders op ons dan op hulpverleners van buitenaf. Dit was natuurlijk ook afhankelijk van hoe de ander zich op hem afstemde, maar het waren vreemden aan zijn bed. 

Als we hem zelf verzorgden was zijn houding rustiger en zag ik meer ontspanning in zijn gezicht. Ook was dit voor ons rouwproces heel belangrijk, want dat werd in die week al op gang gezet. Het hielp ons hierin dat mijn vader zo helder was en wij dus konden blijven communiceren. 

Ik kon ook met hem blijven communiceren over wat hij nodig had of graag wilde en kon dit verder waarnemen uit zijn lichaamstaal.

natuurlijk stervensproces

Het stervensproces ging heel geleidelijk aan en verliep heel harmonieus. Er kwam iedere dag een andere huisarts om het te volgen, maar ze hoefden niets te doen. Zij (dat waren meerdere artsen want zijn eigen huisarts was met vakantie) zagen dat het goed was wat er gebeurde. De lichaamsprocessen gingen op natuurlijke wijze door. 

Het vocht werd uitgescheiden en de vaste materie werd losgelaten. Het lichaam reinigden zich doordat de medicatie was gestopt, het eten en drinken was gestopt en alles aan afvalstoffen werd uitgescheiden.

lichamelijke verzorging

Ook mijn vader heeft actief aangegeven wat hij wilde door op één van de laatste dagen erop te wijzen dat we zijn voeten nog niet hadden gewassen en de sokken nog niet verschoond. We dachten hem even te laten rusten, maar daar dacht hij anders over. "Sokken", zei hij luid, "sokken"! Hij kreeg nog een voetenbadje en schone sokken aan en toen was het goed. 

Dat was de laatste keer dat hij het verzorgen zo bewust heeft meegemaakt omdat hij nog op deze manier kon communiceren en nog niet te veel verzwakt was. Hij was een heel proper mens. 

Ook heeft mijn broer hem nog in de laatste dagen geschoren waarop hij een glimlach kreeg van mijn vader. Mijn vader voelde alsmaar aan zijn gezicht dat zo zacht was geworden. Een prachtig moment. Het was dus enorm belangrijk dat de lichamelijke verzorging volledig doorging, dit gaf mijn vader rust.

Huid

Het was zeer opmerkelijk dat zijn huid heel gaaf en glad bleef tot het laatste moment toe. Geen enkel spoor van doorliggen, hoewel hij erg mager was geworden en op een gelmatras lag. 

Ook zijn mondholte bleef vochtig en intact, zijn lippen en ogen bleven heel schoon, dat is uitzonderlijk want daar zie je vaak allerlei ongemakken optreden in deze fase.

voortekenen van het sterven

De laatste dag voordat hij stierf zag ik de voortekenen hiervan: zijn pupillen vernauwden, zijn voeten werden koud en warmden niet meer op. Tenslotte werden zijn handen 's ochtends ook koud en deze kou breidde zich naar boven uit.

het naderende einde

Ik heb mijn moeder, zus en broer erbij geroepen en aangegeven dat het niet lang meer zou duren. We zijn bij hem gaan zitten en mijn vader bleef rustig en was al ver heen. Dit zag ik aan de stand van de ogen. 

Hij bewoog sinds de afgelopen nacht nauwelijks meer en kon niets meer zelf, de ademhaling werd steeds oppervlakkiger. Mijn moeder nam dit ook goed waar en had nog steeds het gevoel dat mijn vader haar aankeek en dat hij wist dat ze er was. Dit deed haar enorm goed.

Als een kaarsje is hij uitgegaan te midden van ons. Er verscheen een glimlach op zijn gezicht, en die glimlach is gebleven. Mijn vader is thuis opgebaard en zijn lichaamshouding bleef opmerkelijk goed. Zijn gezicht en mond zakten niet in.

Reacties van mijn moeder

dankbaarheid

Mijn moeder geeft aan dat ze zo dankbaar is dat hij helder heeft mogen blijven en dat het allemaal zo rustig en harmonieus is verlopen in de laatste stervensfase. 

alleen ondersteuning waar nodig

Ze vind het heel erg fijn dat we mijn vader zelf met z'n allen - bijna geheel zelfstandig - hebben kunnen verzorgen. Hierdoor is onze band onderling ook versterkt.

fijn afscheid

Ze kijkt er op terug met een vredig gevoel en zei laatst tegen me dat het opmerkelijk goed met haar gaat: 

"dat is denk ik omdat ik nog zo goed contact met hem heb gehad in die laatste week, waardoor ik zo fijn afscheid van hem heb kunnen nemen".

*Michèle de Vries is ayurvedisch geneeskundige, mijn ouders kenden haar al jaren. Zij had in die tijd een praktijk in Nijmegen waar ze behandelingen gaf, hiernaast gaf zij ook prana-afstandbehandelingen. 
Aan mijn vader heeft ze uitsluitend prana-afstandbehandelingen gegeven.